सरोगसी आणि वास्तव

आई होणे हा स्त्रिच्या आयुष्यातील अविभाज्य आणि महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. मात्र, काही अपरिहार्य कारणांमुळे मातृत्वाचा आनंद न घेता येणाऱ्या असंख्य स्त्रियांच्या आणि मूल होण्याच्या प्रतिक्षेत असलेल्या जोडप्यांच्या आयुष्यातील जणू काही उत्साहच निघून गेल्याचे दिसून येते. त्यातील काही पालकांनी मूल घेतल्याचे आपण पाहतो. ज्यांना दत्तक मूल घ्यायचे नाही, अशा जोडप्यांसाठी विज्ञानाने एक क्रांतिकारक पाऊल टाकत टेस्टटूयूब बेबीचा पर्याय वापरून त्यांना स्वत:चे मूल मिळवून दिले.
टेस्टट्यूब बेबी, शास्त्रीय परिभाषेत याला 'आयव्हीएफ-इन-व्हिट्रो फर्टीलायझेशन ' असे म्हटले जाते. या प्रक्रियेत पत्नीचे बिजांड आणि पतीचे शुक्राणू यांचे शरीराबाहेर फलन करून या फलित बीजाचे पत्नीच्या गर्भाशयात पुन्हा रोपण केले जाते. काही स्त्रियांमध्ये बीजांडे तयार करण्याची क्षमता असते. परंतु, बिजांड वाहून गर्भाशयापर्यंत आणणाऱ्या नालीकांमध्ये दोष असल्यास आयव्हीएफ तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. मात्र, एखाद्या स्त्रिच्या गर्भाशयाची नऊ महिने गर्भ वाढविण्याची क्षमता नसते. तेव्हा टेस्टट्यूब बेबीचा पर्याय उपयोगाच ठरत नाही.

सरोगसी म्हणजे काय?
या परिस्थितीवर मत करत आता विज्ञानाने 'सरोगसी'चा पर्याय उपलब्ध करून दिला आहे. अपत्यहीन दाम्पत्यांप्रमाणे समलिंगी संबंध ठेवणाऱ्या 'गे' दाम्पत्यांनाही या पर्यायाने स्वत:चे मूल होऊ देण्याचा मार्ग सापडला आहे.
सरोगसी किंवा सरोगेट हा शब्द लॅटिनमधील 'सरोगेटस' या शब्दावरून घेण्यात आला आहे. त्याचा अर्थ 'सब्टीट्यूट' म्हणजेच 'पर्याय' असा आहे. जी स्त्री दुसऱ्याचे मूल आपल्या गर्भाशयात वाढविते, त्या महिलेला 'सरोगेट मदर' असे म्हटले जाते. तर या संकल्पनेला 'सरोगसी' असे म्हटले जाते. 'सरोगेट मदर' ही संकल्पना पाश्चात्य देशांबरोबर भारतातही चांगल्याप्रकारे रुजू लागली आहे.
गर्भाशयाची गर्भ नऊ महिने वाढविण्याची क्षमता नसल्यास त्या स्त्रीचे बिजांड शरीराबाहेर काढून त्याचे शुक्रजनतूशी फलित क्ररुन हे फलित बिजांड सक्षम गर्भाशय असलेल्या स्त्रिच्या (सरोगेट मदरच्या) गर्भाशयामध्ये ठेवले जाते. त्याचे रोपण होते आणि नऊ महिन्यानंतर मुलाचा जन्म होतो. या मुलामध्ये सरोगेट मदरची कोणतीही गुणसूत्रे नसतात. त्याच्यात जेनेटिक आई-वडिलांचीच गुणसूत्रे असतात.

सरोगसीच्या पद्धती
ट्रेडीशनल : या पद्धतीत सरोगेट मदर ही स्वत:च होणाऱ्या अपत्याची बायोलोजिकल माता असते. अपत्य हवे असलेल्या दाम्पत्यातील पतीच्या शुक्राणूच्या संयोगाने गर्भधारणा होते. लैंगिक संबंध व शुक्रणूच्या कृत्रिम रोपणातून (आर्टीफिशियल इनसेमिनेशन)च्या माध्यमातून अशी गर्भधारणा होते.
जेस्टेशनल : या पद्धतीत सरोगेट मदर ही होणाऱ्या अपत्याची बायोलोजीकाल (नैसर्गिक) माता नसते. स्त्री बीज व शुक्राणूंचा शरीराबाहेर संयोग घडवून असे बिजांड सरोगेट मदरच्या गर्भाशयात रुजविण्यात येतात.

व्यावसायिक सरोगसी म्हणजे काय?
व्यावसायिक सरोगसी म्हणजे ठरावीक करार करून सरोगेट मदरची भूमिका पार पडणाऱ्या महिलेला दुसऱ्याचे मूल आपल्या गर्भाशयात वाढविण्याचा मोबदला म्हणून रक्कम दिली जाते.
व्यावसायिक स्रोगासिला भारतात मान्यता आहे का?
२००२ पासून व्यावसायिक सरोगसी हा प्रकार भारतात अधिकृत मानला गेला आहे. व्यावसायिक सरोगसी या संकल्पनेतून जन्माला आलेल्या बेबी मानजी यमडा या मुलीच्या जन्मानंतर व्यावसायिक सरोगसीबद्दल भारतात मोठ्या प्रमाणावर चर्चा होऊ लागली.

'सरोगसी'संदर्भात प्रस्तावित विधेयक
'सरोगेट मदर' या प्रगत तंत्रज्ञानाचा दुरुपयोग होऊ नये आणि त्यावर प्रशासनाचे नियंत्रण असावे यासाठी २००८ मध्ये 'इंडियन काऊन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च'चे डॉ. आर. एस. शर्मा यांच्या मार्गदर्शनाखाली 'The Assisted Reproductive Technologies (Regulation) Bill' तयार करण्यात आले आहे. मात्र, अजून ते संसदेत मांडण्यात आलेले नाही. या मसुद्यातील काही महत्त्वाच्या तरतूदी खालीलप्रमाणे.

१. सरोगेट मदर होऊ इच्छित महिला विवाहित असावी.
२. तिचे वय २१ ते ३५ वयोगटातील असावे.
३. ती महिला मूल आपल्या गर्भाशयात वाढविण्यासाठी सक्षम आहे का? याची वैद्यकीय तपासणी करून घेणे आवश्यक.
४. सरोगेट मदर होऊ इच्छिणाऱ्या महिलेचे समुपदेशन आवश्यक.
५. सरोगेट मदरला स्वत:चे एकतरी मूल असावे आणि तिची प्रसूती नैसर्गिकरित्या झालेली असावी.
६. तीनपेक्षा अधिकवेळा सरोगेट मदर होता येणार नाही.
७. पतीच्या संमतीबरोबरच कुटुंबाचीही सहमती असावी.
८. सरोगेट मदर होऊ इच्छिणाऱ्या महिलेने 'असिस्टेड रिप्रोडक्टीव्ह टेक्नॉलॉजी' (ART) सेंटरमध्ये रीतसर पेशंट म्हणून मूळ नावाने आणि सध्या रहात असलेल्या पत्त्यासह नाव नोंदवणे आवश्यक.
९. बाळाचा जन्म दाखला जेनेटिक पालकांच्या नावानुसारच तयार होणार.
१०. या प्रकियेत लिंगनिदान चाचणी करता येणार नाही; केल्यास तो कायदेशीर गुन्हा ठरेल.
११. गर्भधारणा ते प्रसूतीदरम्यानचा आणि बाळाशी संबंधित सर्व खर्च जेनेटिक पालकांना करावा लागणार.